Di edebîyata klasîk a Îslamî de wergerên menzûm jî parçeyek ji kevnesopîya çanda edebîyatê ne. Gava em bala xwe didin edebîyata Kurdî ya klasîk em dibînin ku di vê edebîyatê de jî ev kevnesopî heye. Di vê xebatê de di çarçoveya edebîyata berawirdî de li ser mijarê hatiye rawestan û bi vî awayî analîz û nirxandin hatine kirin. Di vê xebatê de li ser xezela ku passerwaya wê "Her Nebit Ya Reb" e û di dîwana Pertew Begê Hekkarî de cî girtiye, bi berfirehî hatiye sekinandin. Xezel ji heft malikan pêk tê û bi eslê xwe ne ji alîyê Pertew, lê ji alîyê Fuzûlî û bi Azerîkî hatiye nivîsîn. Ya ku Pertew li vir kiriye ne serh e ne jî nezîre ye. Ji ber ku ev wergereke wê ya Kurdîya Kurmancî bû, me ew ji întîhalê nehesiband û di çarçoveya kevnesopîyê de me ew weke wergereke edebî nirxand. Pertew di wergera vê xezelê de heta ji dest hatiye ji metnê re sadiq maye û nebûye sedema tehrîfata xezelê. Ev xezel mîna ya resen (ya Azerî) wergerandiye Kurdîya Kurmancî û ji ber ku ji hêla serwa, passerwa û kêsa erûzê mîna ya resen e, wergerek sareza û hunerane derketiye holê. Di edebîyatên klasîk de helbestkaran ji bo hunermendîya xwe nîsan bidin mînakên bi vî rengî dane. Pertew jî ji bo hunermendîya xwe bide xuyakirin; ev xezel bi awayekî xwes, bi uslûbeke hunerî ew kiriye malê Kurdîya Kurmancî jî. Di vê xebatê de ev xezel ji alîyê rûxsarî û naverokê ve hatiye berawirdkirin û xezel ji hêla întihal, serh, nazîre û ji hêla werger, huner û uslûbê ve hatiye analîzkirin. Di encamê de jî bandora Fuzûlî ya li ser Pertew li ber çavan hatiye raxistin.

???? ???????? ????????? ???? ???? ????? ?? ????? ???????? ?????? ?????????? ????? ??????? ????? ????? ?? ???? ???? ????? ????????? ????? ???????? ??? ?????????? ???? ?????? ??? ???????? ???? ?????? ?? ?????? ?? ??? ???????? ???????? ??????? ??????? ??????? ?????? ?????? ??????? ??????. ???????? ?? ??? ???????? ????? ????? ??? ????? ????? ?? ??? ???????? ???????? ???????? ?????????? ???? ?? ??? ??????? ??? ?????? ????? ?????? ?? ????? ?????? ??????? ?????? ????? ?? ????? ?????? ???????. ?? ???? ???? ???? ?? ????? ?????? ?????? ?????? ??????? ????????? ???????? ??????? ??????? ?????? ???? ???????? ???? ?? ????? ??? ??????? ??? ????? ?? ??????????? ?????? ????? ???????? ?????? ???? ???? ????? ???????? ?????? ????????.

Dil ile kültür arasinda siki bir iliski vardir. Zira her toplum tarih ve kültürünü kendi dilinde yasatir ve gelecek kusaklara aktarir. Tarihi süreç içerisinde genis bir toplumsal mutabakatla olusup bütünlügünü büyük oranda koruyan atasözleri de dil sisteminin en islek unsurlarindandir. Nitekim atasözleri arkeolojik arastirmalarda elde edilen bulgular gibi bir toplumun dini, tarihi ve kültürü hakkinda son derece önemli bilgiler sunar. Bir toplumun dini yapisi o toplumun basta dili olmak üzere kültürünü, düsünce yapisini, dünya görüsünü ve yasam tarzini etkileyen önemli bir faktördür. Ayni sekilde bir toplumun dili, basta din olmak üzere o toplumun kültür ve düsünce yapisinin dogal bir ifade edis biçimidir. Toplumlarin deger yargilari hakkinda bilgi edinebilmek için kültürün önemli bir parçasi olan atasözlerini incelemek isabetli bir yöntemdir. Çünkü atasözleri bir yönüyle toplumlarin kültürel biyografileri sayilirlar. Siirt Arapça diyalektinde kullanilan atasözleri dikkatli bir sekilde incelendiginde, din olgusunun bu edebi mahsuller üzerinde önemli bir etkisinin oldugu görülecektir. Bu tesirin sonucu olarak lehçedeki atasözlerinde Kur’ân, tefsir ve hadis kültürüne dair dini motifler yogun bir sekilde yer almistir. Atasözlerine, kültürlerin veciz bir sekilde ifade edilis biçimi olarak yaklasildiginda, bu edebi ürünlerde o kültürü meydana getiren bütün unsurlarin izlerini bulmak mümkün olacaktir. Bu noktadan hareketle ilgili çalismada Siirt merkez ile Ristâ? bölgesinde yasayan Arap asilli vatandaslar tarafindan konusulan Arapça diyalektindeki atasözlerinde yer alan dini motifler incelenmistir. Böylece yörede yasayan Araplarin inanç yapilarinin dillerine ne ölçüde tesir ettigi ortaya konmaya çalisilmistir. Ayrica atasözlerinden yola çikilarak Siirtli Araplarin inanç yapilari ve dini bilgi birikimleri hakkinda ipuçlari aranmistir. Sonuç olarak Siirtli Araplarin kullandiklari atasözlerinde inanç yapilari ve din kültürlerine dair önemli tespitlerde bulunulmustur.

Folklor, ji ber ku çanda maddî û manewî ya gelerî derdixîne pêsberî mirovan û nasnameya miletan dide ber çavê mirovan ji bo her miletî muhîm e. Mijarên folklorê gelek zêde ne û ev zanist, wan mijaran ji gelek alîyan va vedikolîne. Ji mijarên folklorê yek jî dia ye. Tê zanîn ku di dîroka mirovatîyê da dia hebûye û di nav edebiyata devkî da jî cihek girîng girtî ye. Di navbera mirovan da dema têkilîyek xwes tê danîn di bersivdayînê da hewcedarî bi gotinek xwes heye ku ji vê gotinê ra dia tê gotin. Di nava kurdan da edebiyata devkî gelek dewlemend e, ji wan dewlemendîyên vê edebîyatê yek jî dia ye. Di diroka kurdan da bi sedan sal e hevokên diayan têne gotin û ew hevok wek qalib cih girtine. Ew diayên ku di nav gel da têne gotin li gorî herêman jî xwedîyê hinek cudahîyan in. Em di vê gotarê da li ser diayan û bi taybetî jî li ser diayên ku li herêma Hekarîyê têne kirin disekinin û wan li gorî rê û rêbazên edebîyata gelerî dinirxînin. Dia, Hekarî, Edebîyata Devkî.

Wekî çalakîyeka takekesî, rewsenbîrî û pêkveyî komên xwendinê bandoreka girîng li ser edebîyatê dikin. Di çend salên dawî da di nav demeka kurt da gelek komên xwendinê yên Kurdî hatine damezirandin. Ji van koman çend nivîskar derketin, her wiha wan çend kovar jî derxistin. Lewma çalakîyên van koman rêyeka nû ya girîng li ber edebîyata Kurdî vekir. Ji ber ku komên xwendinê nivîskaran di sêwirên xwe da dikin mêvan, pirtûkan dikirin têkilîyên wan ligel nivîskar û wesanxaneyan jî hene. Lewma me jî di vê lêkolîna xwe da ligel 24 komên xwendinê, 7 nivîskar û helbestkar û 9 wesanxaneyan hevpeyvînên nivîskî kirin. Me li gor dîtina van her sê alîyan behsa; têkilîyên wan bi hevdu ra, awayê birêxistinbûna komên xwendinê, cureyên edebî yên herî zêde tên xwendin, rexneyên wan yên li ser pirtûkan, kêmasî, xetereyên li pêsîya wan û siberoja wan kir. Me dît ku komên xwendinê yên Kurdî kêm yan jî zêde bandorek li ser firotina pirtûkan kirine. Girêdayî rewsa Kurdan ya sîyasî hejmara wan zêde yan jî kêm bûne, xebatên wan ges bûne yan jî sekinîne.

Alimê serdema Dewleta Osmanî Xasî, wekî ronakbîrekî Dîyarbekirê, bi edebîyat û îlmê Îslamî re mesxûl bûye. Digel tehsîla îlmên klasîk ên medreseyên serdema xwe, ew bi îlmê tesewwuf, fiqih, û kelamê re jî eleqedar bûye. Wî di biwarê kelam û edebîyatê de hem berhem dane hem jî li pêsberî rûdanên civakî-sîyasî reftar û helwesta xwe nîsan daye. Xasî wekî helwesteke bertekî, li hember rûdanên dewrê, dev ji wezîfeya xwe ya fermî berdaye û kesayetîyeke azad tercîh kirîye. Ji ber vê, rayedarên wê serdemê, tehde lê kirine, ew sirgûn û zindanî kirîye. Ew bi vê xweragirtinê gihastîye asta muderristî, muftîtîyê, nivîskarîya îlmê kelamê û di qada tesewwufê de derketîye payeya xelîfetîyê. Wekî edîbekî kurmanc û dimbilîyan, wî mesnewîyeke Mewlidê, bi kirmancî/zazayî, mulemme‘eke pênczimanî û çend helbestên din bi kurmancî, erebî, tirkî û farisî hûnane. Digel van, wî çend berhemên îlmî-kelamî bi zimanê erebî hûnaye. Li hember bîr û boçûnên dijberî Ehlê Sunnetê, wekî alimekî Es‘erî, wî bi berhemên xwe bi awayê çalak eqîdeya Îslamî parastîye. Sexsîyeteke wiha binavûdeng ku li herêma kurmanc û dimbilîyan bûye xwedan pile û payeyeke bala û kesayetîyeke wiha mezin û girîng, bi qenaeta me hîna jî bi awayê ku heq bike nehatîye naskirin. Me nîyet bi vê lêkolînê, hîn bastir danasîna wî ye. Heta nuha hin xebat û lêkolîn li ser Xasî hatine kirin; bes me xwest em çend alîyên wî yên cîyawaztir derxînin pês û li ser binemal, jîyan, berhem, kesayetîya wî ya edebî û helwesta wî ya alimane lêkolîn bikin.

????? ??? ????? ???????? ?? ????? ????? ????? ???????? ???????? ?????? ??????? ?????? ?? ?????? ????? ????? ???????? ??????? ??? ????? ???????? ???? ????? ?? ???????? ??????? ??? ?? ??? ?????? ??? ??? ?? ???? ??????? ?? ???????? ?????? ????? ??? ????? ???? ???? ?????.?????? ????? ????? ????? ???????? ?????? ??????? ???????? ????? ????? ??? ?????? ????? ?????????? ?? ?????? ???????? ??? ??? ????? ??? ?????? ?? ??? ????? ??? ????? ???????? ??????? ?? ????? ?????? ??????? ??????? ?????? ?????? ????????. ??? ????? ?? ??? ????? ??????? ????? ?? ????? ??????? ???????? ??? ?????? ????? ??? ?? ??? ?????? ???? ????? ??? ????? ???????????.